El-Biruni: Çok Yönlü Bilim İnsanı ve Evrensel Deha
El-Biruni (973–1048), bilimsel mirasıyla tarihe damgasını vurmuştur. Türk veya İrani olduğu konusunda tartışmalar mevcuttur. İslam dünyasının en büyük alimlerinden biridir. Hayatı boyunca astronomiden matematiğe, tıptan jeolojiye kadar birçok alanda çalışmalar yaparak bilime önemli katkılarda bulunmuştur. İlk öğrenimini Yunan bir bilginden almış, tanınmış matematikçi ve gök bilimci Ebu Nasr Mansur’un yanında yetişmiştir.
Eğitim Hayatı
El-Biruni, erken yaşta eğitim görmeye başlamış ve bu süre boyunca farklı bilim dallarına yönelmiştir. Eğitimine Harezm’de başladı. Eğitiminde Yunan, Hint, İran ve İslam gibi birçok farklı kültürle yoğrulmasından dolayı çok yönlü bakış açısı kazandı. Özellikle Yunan bilimi ve felsefesine büyük ilgi duymuş, bu kapsamda Aristo ve Batlamyus’un eserlerini incelemiştir.
El-Biruni’nin en önemli eğitmenlerinden biri, Harezmli ünlü matematikçi ve gök bilimci Ebu Nasr Mansur olmuştur. Mansur, El-Biruni’nin hem himayecisi hem de öğretmeni olarak, onun bilimsel çalışmalarında yol göstermiştir. Matematik ve astronomi alanındaki ilk eserlerini, Ebu Nasr Mansur’un yanında çalışırken ortaya koymuştur.
Eğitimi sırasında farklı diller öğrenmiş ve çok yönlü bir dil bilgisi geliştirmiştir. Arapça, Farsça, Yunanca, Sanskritçe gibi dilleri öğrenmesi, farklı kültürleri anlamasına ve bunu kendi çalışmalarına entegre etmesine olanak sağlamıştır.
İlk eseri olan Asar-ül Bakiye ile bilim dünyasına adım atmıştır.
Bilimsel Çalışmaları ve Eserleri
El-Biruni’nin yazdığı eserlerin sayısı yaklaşık 180’dir. Bunların yetmişi astronomi, yirmisi matematik üzerine olup, diğerleri tıp, biyoloji, mineraloji, eczacılık, coğrafya ve jeodezi gibi alanları kapsar. Ancak günümüze sadece yirmi yedisi ulaşmıştır. Batı dünyasında 12. yüzyılda bazı eserlerinin Latinceye çevrilmemesi, dilinin ağır olmasından kaynaklanmıştır. Kendisi, eserlerini sıradan insanlar için değil, bilginler için yazdığını ifade etmiştir.
El-Biruni’nin, Ay’ın farklı durumlarını modelleyerek yaptığı çalışmalar takvimlere önemli yararlar sağlamıştır. Hindistan’a yaptığı seyahatler sırasında, Hint kültürü ve bilimini derinlemesine inceleyerek Tahkik Ma Li’l-Hind adlı kitabını yazmıştır. Hint dinini İslam dünyasına açıklayarak farklı bakış açıları katmayı başarmıştır. Bu eser, farklı dillere çevrilerek birçok bilim insanına ilham kaynağı olmuştur.
Matematikteki Katkıları
El-Biruni’nin matematiğe katkıları olağanüstüdür. Trigonometrik fonksiyonlarda yarıçapı bir birim olarak kabul eden ilk kişidir ve sinüs ile kosinüs fonksiyonlarına sekant, kosekant ve kotanjant gibi yeni kavramlar eklemiştir. Trigonometriyi geometrik ölçümlerde aktif bir şekilde kullanmıştır.
Dünya’nın çapını ve çevresini hesaplamak için geliştirdiği yöntemler, çağının çok ötesindeydi. Bir dağın yüksekliğini ölçerek ufuk alçalması açısını kullanarak meridyen yayı uzunluğunu hesaplamış, bu yöntemin temelini başka bir bilginden aldığını belirtmiştir.
Astronomi ve Coğrafya
Astronomi alanındaki çalışmaları, El-Biruni’yi modern astronominin öncülerinden biri yapmıştır. Sultan Mesut’a sunduğu Mesudî fi’l Heyeti ve’n-Nücum ve el-Kanunü’l-Mesudi adlı eserleri, astronomi tarihinin en önde gelen eserlerindendir. Dünya’nın kendi ekseni etrafında dönmesi olasılığı üzerinde durmuş, bu düşünce modern astronominin temellerini oluşturmuştur.
Coğrafya ve jeodezi alanındaki Nihâyâtü’l-Emâkin adlı kitabında, yer şekillerinin ölçümüne dair yöntemler geliştirmiştir. Gerilim düzleminin gök apsisine göre eğikliğini Gazne, Kas ve Gürgenç’te yaptığı gözlemlerle hesaplamış, son derece doğru sonuçlar elde etmiştir. Boylam ve enlem hesaplamaları sırasında hata payını azaltmak için verniye ilkesinin temelini atmıştır.
Tıp ve Eczacılık
80 yaşında kaleme aldığı Kitâbu’s-Saydala, El-Biruni’nin tıp ve farmakoloji alanındaki en önemli eseridir. Bu kitapta, bitkilerin tedavi edici özelliklerini alfabetik sırayla çeşitli dillerde sunmuş ve ilaçların yan etkilerini detaylı bir şekilde açıklamıştır. Bitkilerin hangi hastalıklara şifa olduğunu belirterek eczacılık ve doktorluk arasındaki farklardan bahsetmiştir.
Batı Dünyasıyla Etkileşim
El-Biruni’nin eserlerine Batı’nın ilgisi 19. yüzyılın sonlarında başlamıştır. Bazı eserleri Almanca ve İngilizceye çevrilmiş, bilimsel yöntemleri Batı dünyasında takdir görmüştür. Ancak, 12. yüzyılda Abraham ben Ezra tarafından İbraniceye çevrilen Zîci’nin Temelleri Batı’daki ilk Biruni çalışmalarından biridir.
Bilimsel Miras
El-Biruni’nin çalışmaları, çağdaş bilimlerin gelişiminde önemli bir temel oluşturmuştur. Kopernik ve Newton gibi bilim insanlarının eserlerine ilham veren fikirleri, onun ne denli evrensel bir deha olduğunu göstermektedir. Coğrafyadan tıbba, matematikten astronomiye kadar her alanda çığır açan bilgin, bilim dünyasına adına altın harflerle kazımıştır.
Onun yaşam felsefesi, “Bilgi arayışı asla bitmez” sözünde somutlaşır. El-Biruni’nin mirası, insanlığın bilimsel ve kültürel yolculuğunda bir ışık olarak parlamaya devam etmektedir.
